W przeszłości, kiedy kobiety ciężarne zgłaszały się na psychoterapię to wsparcie dotyczyło głównie problemów z lękiem przed nową sytuacją, brakiem radości i energii życiowej, ciąży po stracie, zaburzeń nastroju, depresyjnością, brakiem energii i radości życia, utracie wcześniejszego życia lub samotnego macierzyństwa. Obecnie przyszłe mamy często przychodzą po to aby przeżyć czas ciąży świadomie, zrozumieć siebie, poszerzyć wiedzę i nawiązać relację z dzieckiem. Coraz częściej przychodzą również tatusiowie lub pary. Do tej pory w takich okolicznościach częściej proponowano spotkania wsparciowe niż psychoterapię.
Dziś jest już sporo terapeutów w Polsce gotowych pracować w tym szczególnym czasie psychoterapeutycznie, wglądowo i długoterminowo. To co jest przedmiotem omawiania w trakcie pracy, to przede wszystkim to co się pojawia w przeżywaniu mamy i/lub taty, okoliczności ciąży i starania się o dziecko, emocje, myśli towarzyszące temu okresowi, zmiany fizyczne i psychiczne, reprezentacje dziecka w umyśle rodziców i powstająca więź pomiędzy dzieckiem a rodzicem/ami, relacje z otoczeniem, wpływy społeczne itd.
Więzi przed narodzinami
Dzięki nowym odkryciom z zakresu psychologii prenatalnej i psychoterapii okołoporodowej wiemy, że nienarodzone dziecko wchodzi w interakcję ze swoim otoczeniem. Badania pokazały, że czucie, percepcja i wzorce przywiązania nie zaczynają się wraz z narodzinami, ale istnieją już wewnątrzmacicznie. Równocześnie wszelkie zakłócenia przywiązania mogą rozwijać się już w życiu prenatalnym.
Od początku ciąży miedzy matką a dzieckiem przesyłane są psychobiologiczne sygnały. Dziecko zna uczucia mamy dzięki wydzielanym przez nią hormonom, tempie oddychania, ciśnieniu tętniczym, biciu serca, jej ruchom, tonie głosu…
Jednocześnie matka około 20tyg ciąży, kiedy zaczyna czuć ruchy dziecka, zaczyna reagować na sygnały. Wiele mam mówi lub śpiewa do swoich dzieci, inne słuchają wspólnie z nim muzyki, czytają a niektóre rozmawiają „w myślach”. Tatusiom również udaje się nawiązać więź z dzieckiem jeszcze przed jego poczęciem a niemowlaki potrafią zaraz po narodzinach żywo reagować na głos mamy i taty. Ta intymna relacja pomiędzy rodzicami a maleństwem ma bezpośredni związek z rozwojem duszy, umysłu i ciała po narodzinach.
Równolegle znany jest wpływ stresu na poziom kortyzolu we krwi, który przy dłuższym występowaniu we krwi ciężarnej kobiety może mieć negatywne skutki dla niemowlęcia. Może on zakłócać stany wewnętrzne i mieć wpływ na pamięć, sen i trawienie. Dlatego ważna jest opieka nad kobietami w tym okresie a w szczególności tymi, które są narażone na stres.
Ciąża – czas emocjonalnych sprzeczności i zmian
Ciąża to czas dynamicznych przemian fizycznych i psychicznych zarówno dla kobiety jak i jej partnera. Kobieta koncentruje się do własnego wnętrza, głębokiego świata, jest skupiona na myślach, emocjach i poświęca czas na analizę tego co w niej oraz poszukiwaniu sygnałów od dziecka. Okres ten charakteryzuje się częstymi marzeniami sennymi i fantazjami. Przyszła mama wyobraża sobie, jak będzie wyglądało, jaki będzie miało charakter jej dziecko, co się zmienia z czym musi się na zawsze pożegnać. Ciąża to swoisty most pomiędzy przeszłością a przyszłością, a teraźniejszość istnieje jakby w zawieszeniu, oczekiwaniu. Mama rozmawia z dzieckiem, uzgadnia, negocjuje z samą sobą, próbuje coś ustalić i dookreślić z partnerem.
To osobliwy czas, w którym jedno ciało jest zamknięte we wnętrzu drugiego, kiedy ktoś kogo jeszcze nie ma wpływa na obecne i przyszłe życie. Czując ruchy płodu, kobieta uświadamia sobie, że dziecko jest od niej zależne, ale jednocześnie stanowi osobny byt, który jest zarówno podobny do niej jak i inny. Kobieta staje się wrażliwa i bezbronna. Mężczyzna natomiast czuje się jakby szedł po polu minowym w nieznanym otoczeniu pod presją oczekiwań zewnętrznych i wewnętrznych. Dopóki dziecko nie urodzi się i stanie osobnym fizycznie człowiekiem mężczyznom często trudno nawiązać relację z „czymś czego nie ma”, z wyobrażeniem, marzeniem czy fantazją, przyznać się do własnych słabości, wewnętrznych rozterek i wątpliwości.
Dla obojga partnerów jest to czas ambiwalencji i sprzeczności: wątpliwości w swoje możliwości a czasem uczucia mocy; czas radości i smutku, witania i żegnania, lęku i euforii. To też czas powrotu wspomnień z dzieciństwa, myśli o własnych matkach i ojcach. Mogą ożywać trudne wspomnienia z relacji z rodzicami. Bez wątpienia okres okołoporodowy jest żywy emocjonalnie i świat wewnętrzny, psychiczny człowieka przechodzi serię zmian, które mają wpływ na inne przeżywanie świata – napięcie, nagły brak odporności psychicznej, wyczerpanie, blokady i nieskuteczność dotychczasowych strategii radzenia sobie.
Dlaczego i po co jesteś z nami?
Już sam aspekt zapłodnienia buduje nastawienie, oczekiwania i emocje względem płodu. Kobiety zachodzą w ciążę z różnych powodów. Czasem dziecko nie było planowane a niekiedy ciąża pojawiła się poza wolą i zgodą kobiety. W zależności od tego jakie są powody rozpoczyna się swoisty rodzaj powiązania, relacji pomiędzy matka a dzieckiem w jej łonie. Kobieta może pragnąć dziecka jako owocu miłości, zajść w ciążę pod presją społeczną, w oczekiwaniu na zmianę, wkroczenie w dorosłość itd.
Niektóre kobiety traktują ciążę jak zadanie do wykonania, stan fizjologiczny, inne starają się o ciąże latami pokładając w dziecku wiele oczekiwań i nadziei a okres ciąży wspominają jako lęk i obawy. Część traktuje ciąże z dystansem, bez refleksji, część jako największą rewolucję w życiu a są też takie kobiety, które wykorzystują swój stan jako pretekst do szukania ulg, przywilejów i oczekują dużo od świata lub partnera. Każdy proces przygotowania do nadejścia dziecka jest inny i ważne jest wzięcie pod uwagę wszystkich zmiennych, które wpływają na procesy więzi i relacji matka – dziecko – ojciec – dziecko oraz w ramach pary rodzicielskiej.
Reprezentacja płodu jako osoby
Reprezentacje siebie jako rodzica i reprezentacje dziecka w umyśle matki i ojca jest podstawą rodzicielstwa. Rodzice budują relacje z dzieckiem zanim pojawi się ono na świecie. Stanowi to przygotowanie do tworzenia relacji po urodzeniu.
John Bowlby w swojej teorii przywiązania wprowadził definicję Wewnętrznych Modeli Roboczych na określenie wewnętrznych reprezentacji porządkujących nasz wewnętrzny świat. Wraz z rozwojem dziecka w łonie matki rozwija się reprezentacja na temat dziecka.
To jaką reprezentację dziecka stworzą rodzice (każde z nich może mieć inną) ma kluczowy wpływ na to jak reagują na nie w trakcie ciąży i będą reagować po narodzinach. Rodzic, wchodząc w interakcje z dzieckiem postępuje w zgodzie z tym jakie jest dziecko w jego wyobrażeniach. Np jeżeli uważam, że moje dziecko wymaga ciszy, spokoju, relaksu to będę reagować inaczej niż kiedy mam poczucie, że wszystko powinnam dziecku wytłumaczyć i opowiedzieć. Inaczej będę postępować sądząc, że moje dziecko nic jeszcze nie rozumie i nie słyszy a co innego będę robić jeżeli w mojej reprezentacji moje dziecko jest podobne do mojego męża i lubi muzykę heavy-metalową.
To co znajduje się w reprezentacji to: cechy osobowości, temperamentu, inteligencja, wygląd, plany, preferowana płeć, talenty, fantazje, marzenia, nadzieje, lęki, wspomnienia z dzieciństwa, pragnienie aby dziecko odziedziczyło cechy własne, partnera, dziadków itd.
Wyniki badań kobiet spodziewających się pierwszego dziecka wskazują, że wraz z rozwojem ciąży zmieniają się wyobrażenia na temat dziecka. W pierwszym trymestrze matki były skupione na swoim ciele i emocjach, towarzyszyło temu uczucie nierealności i trudność w wyobrażeniu sobie płodu. 30% kobiet uznawało w tym okresie płód jako osobę. Wraz z rozpoznaniem płci ok 16tyg i rozpoczęciem ruchów dziecka około 18-22tyg odczucia stają się coraz bardziej realne. W drugim trymestrze 63% a w trzecim trymestrze już 92% kobiet uznawało swoje dziecko jako realną osobę.
Dla kogo jest psychoterapia okołoporodowa?
Psychoterapia okołoporodowa jest zarówno dla osób, które w związku z ciążą i nadchodzącym porodem przeżywają napięcie, trudności lub kryzys emocjonalny jak również dla osób, które chcą wykorzystać ten czas dla rozwoju osobistego, wzmocnienia więzi partnerskich, dla osób, które zastanawiają się:
– jak nawiązać kontakt emocjonalny z dzieckiem w trakcie ciąży,
– czy jest możliwe zbudowanie więzi przed narodzinami,
– co mówić do dziecka,
– jak rozpoznać reakcje dziecka,
– w jaki sposób odpowiadać na sygnały od dziecka,
– jak tata może stworzyć relację z dzieckiem.
Terapia najczęściej rozpoczyna się około 12 tygodnia ciąży, a sesje mogą odbywać się zarówno indywidualnie z mamą jak i z obojgiem rodziców.