Wyniki badań dotyczących rozpowszechnienia problemów natury psychicznej w społeczeństwie są alarmujące, a trudne i przedłużające się doświadczenie pandemii koronawirusa jeszcze wzmacnia tą tendencję. Z pierwszego przeprowadzonego w Polsce badania zdrowia psychicznego EZOP (Kiejna i in., 2015), wynika, że jedno z zaburzeń psychicznych dotyka w ciągu życia prawie 24 proc. dorosłych Polaków w wieku 18-64 lat. Do najczęstszych należą zaburzenia związane z używaniem substancji (12,8%). Na kolejnych miejscach znalazły się zaburzenia nerwicowe (9,8 %), zaburzenia nastroju (3,5 %) oraz zaburzenia zachowania (3,5%).
Mity odnośnie chorób psychicznych
Mimo imponującego postępu medycyny, pozwalającego skutecznie leczyć i pogłębiać wiedzę nt uwarunkowań zaburzeń psychicznych, w społeczeństwie nadal funkcjonuje szereg szkodliwych mitów i stereotypów dotyczących osób zmagających się z nimi. Wyniki wielu badań pokazują, że zaburzenia psychiczne są źródłem wykluczenia społecznego w większym stopniu niż jakiekolwiek inne choroby (Świtaj, 2008).
Profesor Jeffrey A. Liberman, były prezes Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, pisał „choroby psychiczne, te niezawinione stany medyczne dotykające jedną osobę na cztery, nadal są postrzegane jako wstydliwe znamię, szkarłatna litera „S” jak szaleniec, „P” jak psychol albo „W” jak wariat” (Doroszewska i in., 2021). Osoby chorujące psychicznie często są postrzegane jako niebezpieczne, agresywne i nieprzewidywalne, wielu ankietowanych deklaruje potrzebę utrzymywania dystansu społecznego względem nich. Niestety stereotypy te są silnie wzmacniane przez środki masowego przekazu. Z ankiet przeprowadzonych wśród pacjentów psychiatrycznych 23,8% uważa, że to media podtrzymują najbardziej negatywny obraz chorych (Podogrodzka – Niell, Tyszkowska, 2014).
Mechanizmy stygmatyzacji
Stygmatyzacja może przejawiać się w różnych formach i wywierać szkodliwy wpływ na życie i funkcjonowanie dotkniętych nią osób, potęgując ciężar jaki niesie ze sobą choroba. Można wyróżnić trzy główne mechanizmy stygmatyzacji, które mogą wzajemnie wzmacniać swoje działanie (Świtaj, 2013):
- piętno publiczne – rozpowszechnione w społeczeństwie negatywne przekonania, postawy i zachowania wobec osób chorujących psychicznie
- autostygmatyzacja – podzielanie i odnoszenie do siebie negatywnych stereotypów dotyczących swojej grupy
- stygmatyzacja strukturalna – różnego rodzaju reguły, praktyki i procedury ze strony instytucji posiadających władzę, które przyczyniają się do dyskryminacji osób chorujących psychicznie
Konsekwencje stygmatyzacji związanej z zaburzeniami psychicznymi
Doświadczanie stygmatyzacji wpływa na decyzję pacjenta odnośnie poddania się leczeniu i wynik tego leczenia. Z badań wynika, że zaledwie co piąta osoba z problemami psychicznymi szuka pomocy u specjalisty z zakresu zdrowia psychicznego (Hayes, 2020). Lęk przed diagnozą oraz obawa przed napiętnowaniem często są przyczyną odwlekania momentu pierwszej wizyty u psychiatry lub psychologa i podjęcia właściwego leczenia.
Napiętnowanie zmniejsza szanse życiowe i możliwość osiągania ważnych życiowo celów. Istnieje wiele dowodów, że osoby leczące się psychiatrycznie mają utrudniony dostęp do tak ważnych zasobów jak mieszkanie, edukacja, zatrudnienie, co negatywnie wpływa na ich status ekonomiczny. Mogą także doświadczać dyskryminacji w ramach wymiaru sprawiedliwości, nierównego traktowania w zakresie ubezpieczeń i mniejszego dostępu do usług medycznych. Za przejaw intencjonalnej stygmatyzacji strukturalnej można uznać regulacje prawne (art. 12 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), które zakazują zawierania małżeństwa osobom dotkniętym chorobą psychiczną i wymagają w tych przypadkach zgody sądu (Świtaj, 2013).
Ważnym następstwem stygmatyzacji jest także możliwość jej uwewnętrznienia przez osobę jej doświadczającą. Mówimy wówczas o samonapiętnowaniu, które Goffman (2007) opisuje jako proces przenoszenia lustra społecznego do wnętrza osoby napiętnowanej, która staje się własnym strażnikiem. Jeszcze przed zachorowaniem pacjenci wzrastają w społeczeństwie negatywnie oceniającym osoby chorujące psychicznie, stąd kiedy sami zaczynają zaliczać się do tej grupy, łatwiej odnoszą do siebie te negatywne postawy społeczne (Podogrodzka – Niell, Tyszkowska, 2014). Kiedy człowiek otrzymuje „oficjalną etykietę” pacjenta psychiatrycznego, zaczyna odczuwać lęk przed odrzuceniem, który z kolei może wyzwalać mechanizm samospełniającej się przepowiedni. W sferze psychicznej napiętnowanie może prowadzić do obniżenia samooceny i samoskuteczności, wyższego poziomu depresji, gorszej jakości życia, a nawet samobójstwa.
Wszystkie wymienione czynniki mogą zwiększać poziom stresu doświadczanego przez osoby chorujące psychicznie, co z kolei wtórnie przyczynia się do obniżenia skuteczności leczenia i zwiększa ryzyko nawrotu objawów (Świtaj, 2008). Stygmatyzacja na wiele sposobów obniża jakość życia i utrudnia osobom chorującym psychicznie pełny udział w życiu społecznym, a jej przeciwdziałanie jest jednym z najważniejszych współczesnych wyzwań w dziedzinie zdrowia psychicznego.
Bibliografia:
Doroszewska A., Dudek D., Jabłoński M. J., Kłosińska K., Murawiec S., Sobczak B. (2021) , Wrażliwi na słowa wrażliwi na ludzi, Psychiatria, tom 18 (2):163-167.
Goffman (2007), Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Hayes S.C. (2020), Umysł wyzwolony, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kiejna, A., Piotrowski, P., Adamowski, T., Moskalewicz, J., Wciórka, J., Stokwiszewski, J., Rabczenko, D., Kessler, R. C. (2015), Rozpowszechnienie wybranych zaburzeń psychicznych w populacji dorosłych Polaków z odniesieniem do płci i struktury wieku – badanie EZOP Polska, Psychiatria Polska, 49 (1):15-27.
Podogrodzka-Niell M. , Tyszkowska M. (2014), Stygmatyzacja na drodze zdrowienia w chorobach psychicznych – czynniki związane z funkcjonowaniem społecznym, Psychiatria Polska, 48(6): 1201-1211.
Świtaj P. (2008), Doświadczenie piętna społecznego i dyskryminacji u pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii, Instytut Psychiatrii i Neurologii.
Świtaj P. (2014), Wartości i świadomość społeczna, W: Ochrona zdrowia psychicznego w Polsce : wyzwania, plany, bariery, dobre praktyki, Raport RPO.